صاحبان کسب و کار و افراد حقوقی که برای ادامه فعالیت‌های صنعتی خود نیاز به حامل‌های انرژی مانند برق، نفت و گازوئیل دارند، می‌توانند در بازار بورس انرژی، محصولات خود را تأمین کنند. همچنین عرضه‌کنندگان حامل‌های انرژی نیز در این بازار، کالای خود را با قیمت‌های منصفانه عرضه می‌کنند. با توجه به این که ایران سرشار از منابع طبیعی انرژی است، نقش این حامل‌ها و بازار بورس انرژی در اقتصاد، بسیار مهم و حیاتی است.
بورس انرژی چیست؟
بورس انرژی ایران بستری برای انجام معاملات حامل‌های انرژی (شامل نفت، گاز، برق و غیره) و اوراق بهادار مبتنی بر آن‌هاست. بورس انرژی نیز مانند سایر بورس‌ها یک بازار رقابتی است که تعداد زیادی خریدار و فروشنده در آن حضور دارند که در اثر معاملات آن‌ّها، قیمت حامل‌های انرژی به تعادل می‌رسد.
چرا بورس انرژی؟
یکی از بهترین و شفاف‌ترین مکانیزم‌های قیمتگذاری محصولات را می‌توان عرضه آن‌ها در بورس دانست و با توجه به اینکه ایران یکی از بزرگ‌ترین کشورهای تولیدکننده نفت و گاز در جهان بوده و ذخایر و منابع هیدروکربونی فراوانی دارد، نمی‌توان فرصت حضور در بورس انرژی را نادیده گرفت. بورس انرژی با انجام داد و ستد در فضایی رقابتی، دستیابی به قیمت‌های تعادلی حامل‌های انرژی را امکان‌پذیر می‌کند که می‌تواند نقش مؤثری در رشد و پویایی اقتصاد کشور داشته باشد.
مزایای پذیرش و معامله در بورس انرژی ایران
از جمله مزایای پذیرش شرکت‌ها و معامله در بورس انرژی ایران می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- معافیت مالیاتی
- معافیت از تشریفات مزایده و مناقصه
- امکان بازاریابی و عرضه محصولات در رینگ داخلی و بینالملل
- امکان تأمین کالاهای مورد نیاز از طریق ساز و کار شفاف و منصفانه بورس انرژی
- امکان تأمین مالی و پوشش ریسک عرضه کنندگان از طریق ابزارهای مالی موجود در بورس انرژی
- امکان پوشش ریسک و تأمین کالاهای مورد نیاز مصرف‌کنندگان برای دورههای زمانی مختلف
- کاهش هزینههای معاملاتی برای مشتریان در مقایسه با معامله در خارج از بورس
- کاهش ریسکهای معاملاتی از جمله ریسک عدم ایفای تعهدات طرفین و …
- وجود قراردادهای استاندارد و مشخص همچنین تضمین استاندارد بودن و کیفیت کالاهای مورد معامله در بورس
- برخورداری از چارچوب مقرراتی جامع در حوزه پذیرش، معاملات، ثبت و سپردهگذاری و تسویه پایاپای کالاها و اوراق بهادار مبتنی بر کالا
انواع بازار در بورس انرژی ایران
بازار بورس انرژی ایران دارای 3 بازار فعال به نام بازار فیزیکی، بازار مشتقه و بازار فرعی است.
- بازار فیزیکی بورس انرژی: در بازار فیزیکی، کالاهای پذیرفته شده در بورس انرژی مورد معامله قرار می‌گیرند.
- بازار مشتقه بورس انرژی: خرید و فروش اوراق بهادار مبتنی بر کالا در بازار مشتقه بورس انرژی، امکان‌پذیر است.
- بازار فرعی بورس انرژی: در بازار فرعی بورس انرژی، کالاهای تک‌محموله‌ای و خارج از گونه، معامله می‌شوند.
بازار فیزیکی
در بازار فیزیکی، در واقع خود کالاهای قرار گرفته در لیست پذیرفته شده‌های بورس خرید و فروش می‌شوند. نحوه معامله هر یک از کالاها در بازار فیزیکی بورس انرژی با یکدیگر متفاوت است. با وجود اینکه آشنایی با جزئیات نحوه معامله هر یک از حامل‌های انرژی برای اشخاص حقیقی الزامی نیست، اما شما می‌توانید از طریق آموزش بورس انرژی با آن‌ها آشنا شوید.
در این میان، تمامی معاملات به واسطه کارگزاری‌ها انجام می‌شوند. بازار فیزیکی به‌طورکلی ۳ تابلو معاملاتی نفت و گاز، برق و سایر حامل‌های انرژی را شامل می‌شود.
دریافت موافقت پذیرش کالا در این بازار، معمولاً طی ۳۷ روز بعد از ارسال درخواست پذیرش، مدارک و مستندات به بورس انجام می‌پذیرد. در صورت کامل بودن مدارک ارسال شده و ثبت آن‌ها در بورس، کالاها به دو دسته کالای اصلی و مشابه تقسیم می‌شوند. یک ماه پس از ثبت درخواست، کالاهای اصلی به هیئت پذیرش بورس و کالاهای مشابه به کمیته عرضه بورس انرژی ارسال می‌شوند. در صورت کامل بودن مدارک، تنها یک هفته پس از ارسال می‌توانید از موافقت یا عدم موافقت با درخواست پذیرش کالا اطلاع پیدا کنید.
بازار مشتقه
برخلاف بازار فیزیکی که خود کالا در آن مورد معامله قرار می‌گیرد، در بازار مشتقه بورس انرژی ایران اوراق بهادار مبتنی بر کالاهای ذکر شده خرید و فروش می‌شوند. این معاملات معمولاً با استفاده از ابزارهای مالی و قراردادهای ویژه‌ای مانند «قرارداد سلف موازی»، «قرارداد آتی» و «قرارداد اختیار معامله» انجام می‌شوند. تمام این قراردادها و معاملات در بازارهای اینترنتی و به‌صورت کاملاً الکترونیکی انجام می‌پذیرند.
در قرارداد سلف موازی، دارایی پایه مشخص می‌شود. دارایی پایه در واقع نوعی ابزار مالی مانند سهام و ارز است که به عنوان تعیین‌کننده ارزش ابزار مشتقه شناخته می‌شود. بر اساس قرارداد سلف موازی، بخش معینی از دارایی پایه به فروش می‌رسد. وجه قرارداد در هنگام معامله و بر اساس زمان‌بندی ذکر شده در مشخصات قرارداد پرداخت می‌شود. همچنین با پایان موعد سررسید، دارایی پایه تحویل داده می‌شود. این قرارداد طی دوره معاملاتی قابل فروش و معامله است.
قرارداد آتی در واقع توافقی میان خریدار و فروشنده‌ای است که بر اساس آن، کالاهایی مشخص در زمان معین و به قیمت فعلی معین به دست خریدار می‌رسند. برای کاهش ریسک، عدم عملی کردن تعهد طرفین، مبلغی تحت عنوان وجه تضمین مشخص شده و با در نظر داشتن تغییر و نوسانات قیمت آتی آن کالاها، تعدیل می‌شود. وجه تضمین نزد اتاق پایاپای حفظ می‌شود و از طرفین معامله وکالت دارد تا وجه مذکور را با توجه به تغییرات قیمت در اختیار آن‌ها قرار دهد. در پایان سررسید، تسویه کامل انجام می‌گیرد.
قرارداد اختیار معامله ممکن است به شکل اختیار خرید یا فروش باشد. طی این قرارداد، فروشنده تعهد می‌دهد که بخش معینی از دارایی پایه را در صورت درخواست خریدار معامله کند. فروشنده در مقابل مبلغی که از خریدار دریافت کرده است را به عنوان وجه تضمینی نزد کارگزار یا اتاق پایاپای قرار می‌دهد. طرفین معامله در ازای مبلغی مشخص و واگذاری اختیار یا تعهد خود به فرد دیگر، اجازه خروج از قرارداد را پیدا می‌کنند.
پذیرش اوراق بهادار مبتنی بر کالا یا همان قراردادهای ویژه بازار مشتقه به پیشنهاد بورس، توسط هیئت پذیرش تصویب می‌شود. دارایی پایه از میان کالاهای قرار گرفته در لیست پذیرفته شده‌های بورس حامل‌های انرژی یا ازجمله کالاهایی با بازار نقدی مطلوب برگزیده می‌شود. همچنین بسته به تشخیص هیئت پذیرش، این دارایی پایه باید امکان تحویل فیزیکی داشته باشد، محدودیت قانونی مؤثری شامل نقل و انتقال آن نشود و یک مرجع قیمتی روزانه قابل اتکا برای بازار نقدی آن وجود داشته باشد.
بازار فرعی
این بازار مربوط به معاملات کالاهای تک محموله‌ای است که هر نوبت عرضه آن‌ها نیازمند ارسال درخواست جداگانه و اخذ موافقت کمیته عرضه خواهد بود. این درخواست ابتدا به واسطه مشاور پذیرش به بورس ارسال شده و در صورت کامل بودن مدارک، به کمیته عرضه منتقل می‌شود.
انجام معاملات در بورس انرژی
انجام معامله در بورس انرژی مستلزم دریافت کد معاملاتی مخصوص این بازار است. معاملات بورس انرژی نیز تنها از طریق کارگزاران دارای مجوز فعالیت در بورس انرژی امکان‌پذیر است.
افراد مجاز به معامله در بازار بورس انرژی
به‌طورکلی، امکان دریافت کد و ثبت خرید برای تمامی اشخاص حقوقی در بازارهای داخلی (هردو بازار برق و فیزیکی) امکان‌پذیر است. این در حالی است که در بازارهای بین‌المللی، حق خرید به اشخاص حقوقی و حقیقی با شرایط ویژه تعلق می‌گیرد. بسته به نوع بازار، افرادِ مجاز به معامله تفاوت خواهند داشت:
خریداران مجاز به معامله بازار فیزیکی
رینگ داخلی: اشخاص حقوقی دارای پروانه بهره‌برداری مرتبط
رینگ بین‌المللی: اشخاص حقوقی تولیدی و بازرگانی داخل یا خارج از ایران
خریداران مجاز به معامله بازار برق
بازار مصرف‌کنندگان بزرگ برق: همه مصرف‌کنندگان برق بالای ۵ مگاوات در ساعت
بازار عمده‌فروشی برق: شرکت‌های توزیع برق و همچنین شرکت‌های خرده‌فروشی برق
سخن آخر
بورس انرژی ایران به عنوان یکی از بخش های بازار سرمایه شناخته می‌شود و دارای دو بازار فعال فیزیکی و بازار مشتقه است. در بازار فیزیکی، کالاهای پذیرفته شده در بورس و در بازار مشتقه، اوراق بهادار مبتنی بر کالاهای پذیرفته شده در بورس، مورد معامله قرار می‌گیرند.
بازار فیزیکی خود شامل سه تابلوی برق، نفت و گاز و تابلوی سایر حامل‌های انرژی و بازار مشتقه شامل سه تابلوی قرارداد سلف موازی استاندارد، قرارداد آتی و قرارداد اختیار معامله است. همچنین هر یک از تابلوها دارای دو رینگ داخلی و بین‌المللی هستند.
در بازار فیزیکی معاملات در قالب قراردادهای نقدی، نسیه، سلف، کشف پریمیوم انجام می‌پذیرند و قراردادهای آتی، اختیار معامله و سلف موازی استاندارد و … نیز قابلیت معامله در بازار مشتقه را دارند. در این بازار فقط مشتریان حقوقی حق خرید دارند بجز در اوراق سلف که افراد حقیقی هم حق خرید دارند.
انجام معامله در بورس انرژی شرایط خاص و ویژه‌ای دارد و مشتریان حقیقی امکان خرید در بازار فیزیکی را ندارند. عرضه کنندگان و خریداران در این بازار ویژگی هایی دارند و مدارک لازم برای دریافت کد معاملاتی نیز بسیار متفاوت تر از مدارک لازم برای دریافت کد بورسی و معاملات سهام و اوراق بهادار است.صاحبان کسب و کار و افراد حقوقی که برای ادامه فعالیت‌های صنعتی خود نیاز به حامل‌های انرژی مانند برق، نفت و گازوئیل دارند، می‌توانند در بازار بورس انرژی، محصولات خود را تأمین کنند. همچنین عرضه‌کنندگان حامل‌های انرژی نیز در این بازار، کالای خود را با قیمت‌های منصفانه عرضه می‌کنند. با توجه به این که ایران سرشار از منابع طبیعی انرژی است، نقش این حامل‌ها و بازار بورس انرژی در اقتصاد، بسیار مهم و حیاتی است.
