اوراق مشتقه چیست؟

اوراق مشتقه، نوعی اوراق بهادار است که ارزش آن به یک دارایی پایه یا گروهی از دارایی‌ها که اوراق از آنها مشتق می‌شود، بستگی دارد. در واقع قیمت اوراق بهادار بر اساس قیمت دارایی‌های پایه آن تعیین می‌شود. دارایی‌هایی که این اوراق از آن¬ها مشتق می‌شوند، شامل دارایی‌های فیزیکی مانند کالا و محصولات و دارایی‌های مالی مانند سهام، نرخ سود، اوراق قرضه، شاخص‌های بازار و … است.
انواع اوراق مشتقه
1.    قرارداد آتی یا فیوچرز: قرارداد آتی توافقنامه‌ای مبتنی بر خرید و فروش دارایی در زمان معینی در آینده و با قیمت مشخص است. مشخصات و ویژگی‌های کالا، تاریخ و قیمت قراردادهای آتی از جمله مواردی هستند که توسط ضوابط بازار بورس تعیین می‌شوند و قراردادهای آتی عملاً استانداردشده هستند. 
کسی که متعهد به خرید شده، اصطلاحاً گفته می‌شود که “موضع معاملاتی خرید یا پوزیشن خرید (Long Position) اتخاذ کرده است و کسی که متعهد به فروش این نوع از اوراق مشتقه شده، اصطلاحاً گفته می‌شود که “موضع معاملاتی فروش یا پوزیشن فروش (Short Position) اتخاذ کرده است.
هزینه کل معامله باید در تاریخ سررسید قرارداد آتی پرداخت شود؛ اما با توجه به این‌که دراین‌صورت ریسک نکول طرفین قرارداد بالاست، وجهی به‌عنوان “وجه تضمین” از طرفین دریافت و به‌صورت روزانه پایاپای می‌شود. بیشتر قراردادهای آتی منجر به تحویل فیزیکی کالا نمی‌شود و اکثر سرمایه‌گذاران قبل از رسیدن زمان تحویل کالا، موضع معاملاتی خود را می‌بندند.
2. پیمان آتی یا فوروارد: پیمان آتی همان قرارداد آتی است با این تفاوت که قراردادهای آتی در بازار بورس معامله می‌شوند و پیمان‌های آتی در بازارهای متشکل خارج از بورس. مشخصات و ویژگی‌های کالا، تاریخ و قیمت پیمان آتی بر اساس ضوابط بازار غیررسمی توافق می‌شود.
3. قرارداد اختیار معامله یا آپشن: قراردادهای اختیار معامله به دو نوع اختیار خرید (Call Option) و اختیار فروش‌ (Put Option)‌تقسیم می‌شود. دارنده اختیار خرید با پرداخت مبلغی (پرمیوم) این حق را برای خود می‌خرد که دارایی موضوع قرارداد را با قیمتی معین (قیمت اعمال) و در تاریخی مشخص یا قبل از آن، بخرد. به همین ترتیب، دارنده اختیار فروش با پرداخت مبلغی این حق را برای خود می‌خرد که دارایی موضوع قرارداد را با قیمتی معین و در تاریخی مشخص یا قبل از آن، بفروشد.
قرارداد اختیار خرید و اختیار فروش به دو حالت اروپایی و آمریکایی تقسیم می‌شود. در حالت اروپایی، فقط در زمان سررسید می‌توان از اختیار معامله استفاده کرد ولی در حالت آمریکایی در هر زمانی تا قبل از سررسید و همچنین در سررسید، امکان استفاده وجود دارد.
4. قرارداد معاوضه یا سوآپ: در قرارداد معاوضه، طرفین متعهد می‌شوند که برای یک زمان مشخص، دو دارایی یا منافع حاصل از آن را با کیفیت مشخص و به نسبت تعیین‌شده، معاوضه نمایند. بدیهی است بعد از انقضای قرارداد، دارایی‌ها یا منافع حاصل از آن‌ها به صاحبان اولیه آن برمی‌گردد.
نحوه معامله اوراق مشتقه
به‌طورکلی، معامله‌ی اوراق مشتقه به دو صورت امکان‌پذیر است :
1.    مشتقاتی که در خارج از بورس معامله شده و شرایط و قوانین آن به صورت خصوصی و مطابق خواسته‌های طرفین تعیین می‌شود.
2.    مشتقاتی که بر اساس قوانین و استانداردهای مشخصی که توسط بازار بورس تعیین می‌شود، معامله شده و طبیعتاً از ریسک کمتری برای طرفین برخوردار خواهدبود.
مزایای اوراق مشتقه
 1.  افزایش حجم معاملات: به‌کارگیری این اوراق باعث شده تا افراد با هر نوع سلیقه‌ای وارد بازارهای مالی شوند و در نتیجه حجم معاملات بیشتری را در بازار، شاهد باشیم.
2.   پوشش ریسک: همان‌طور که اشاره کردیم، یکی از دلایل به‌کارگیری این ابزار، کاهش ریسک ناشی از نوسانات قیمتی است. از آنجاکه ارزش این اوراق به ارزش دارایی پایه بستگی دارد، از این وابستگی می‌توان در جهت کاهش ریسک استفاده کرد.
3.   تعیین قیمت کالا: قیمت تقریبی کالاها را می‌توان از طریق قیمت معاملات آتی مبتنی بر آن کالا، به‌دست آورد.
4.   هزینه کم معاملات: هزینه معاملات اوراق مشتقه نسبت به سایر اوراق بهادار، پایین‌تر است که موجب افزایش تعداد معاملات در بازار می‌شود.
5.   افزایش نقدینگی: پیرو مزیت فوق، به دلیل پایین بودن هزینه معاملات، تعداد و سرعت معاملات افزایش می‌یابد که منجر به افزایش نقدینگی در بازار و جذب سرمایه‌گذاران بیشتر خواهد شد.
6.   کسب سود از نوسانات قیمت سهم: به کمک قرارداد اختیار معامله که از انواع ابزار مشتقه محسوب می‌شوند، می‌توان بدون در اختیار داشتن سهام، از تغییرات قیمتی آن بهره برد.
معایب اوراق مشتقه
در کنار مزایای مذکور، اوراق مشتقه معایبی نیز دارند که عبارتند از :
1.   وجود تنوع و پیچیدگی در بازار مشتقه: با گذشت زمان، پیچیدگی‌های ابزارهای مشتقه بیشتر شده و نیازمند به‌کارگیری ابزارهای ریاضی است. در نتیجه، کاربرانِ کمی قادر به درک این اوراق و محاسبه سود و زیان آن هستند که این امر منجر به زیان‌های جبران‌ناپذیری برای آنها خواهد شد.
2.   دشوار بودن ارزش‌گذاری اوراق مشتقه: با توجه به این‌که ارزش اوراق مشتقه، وابسته به قیمت کالاهای دیگر (کالای پایه) بوده و قیمت این کالاهای اساسی مدام در حال تغییر است، تعیین ارزش واقعی این اوراق بسیار دشوار است.
3.   بورس‌بازی و کلاهبرداری: با این‌که ابزار مشتقه به منظور کنترل ریسک نوسانات و جلوگیری از زیان سرمایه‌گذاران ایجاد شده، امروزه کاربران زیادی از آن به عنوان ابزاری جهت کلاهبرداری و کسب سود بیشتر استفاده می‌کنند. این اتفاق بیشتر در بازارهای خارج از بورس رخ می‌دهد.

هدف از سرمایه‌گذاری در اوراق مشتقه چیست؟
به طور کلی افرادی که در اوراق مشتقه سرمایه‌گذاری می‌کنند، بر اساس هدفی که دارند، به سه دسته زیر تقسیم می‌شوند :
1.    پوشش‌دهندگان ریسک: کسانی هستند که هدف آن‌ها از به‌کارگیری این اوراق، کاهش ریسک نوسانات قیمتی و کنترل قیمت است.
2.     آربیتراژگَران: افرادی هستند که از تفاوت قیمت اوراق مشتقه یکسان در بازار، به دنبال کسب سود هستند.
3.    بورس‌بازان یا سفته‌بازان: افرادی هستند که به دنبال معاملات با ریسک بالا بوده و تمایل دارند از قرار گرفتن در چنین موقعیت‌هایی، سود بالایی کسب کنند.